Citeren als:
An De Schrijver & Jan Mertens (2022). Soms te droog, soms te nat! Wat gebeurt er toch in Vlaanderen? Website Biodivers Zorggroen – HOGENT – www. biodiverszorggroen.be en www.biodiverszorggroen.nl
In de zomers van de voorbije jaren werden we geconfronteerd met lange periodes van droogte, én hitte, wat erg nadelig was voor de landbouw en de natuur. Historisch is dit erg uitzonderlijk. De Vlaamse Milieumaatschappij stelt dat dit in de toekomst echter een blijvend fenomeen zal zijn. Anderzijds was 2021 dan weer uitzonderlijk nat, met lange periodes van regen, en zware overstromingen in Wallonië.
Wat is er toch allemaal aan de hand? En wat kunnen we hieraan doen? In dit artikel gaan we dieper in op deze vragen.
Te droog, en dan weer te nat… verwarrend voor de natuur!
Door klimaatverandering regent het in Vlaanderen minder frequent in de lente, en als het in de zomer regent zijn dat vaker hevige onweders. In de winterperiode regent het wat meer dan vroeger. De jaarlijkse gemiddelde neerslag neemt zo wat toe, maar toch is er minder water beschikbaar voor planten op het moment dat ze het nodig hebben. Dat komt omdat de neerslagpatronen veranderen. Tijdens het groeiseizoen (het voorjaar, de zomerperiode en de vroege herfst) valt er wat minder neerslag, en als het regent komt het in felle buien waardoor het water sneller wegspoelt.
Naast die veranderde neerslagpatronen is het ook gemiddeld al veel warmer in Vlaanderen. De jaarlijkse gemiddelde temperatuur steeg met 2.6°C. Vooral in de lente (+3.1°C) en de zomer (+2.5°C) is het gemiddeld warmer. Er worden ook meer tropische dagen (>30°C) opgemeten en hittegolven komen frequenter voor en er worden ook tijdens deze hittegolven hogere temperaturen opgemeten.
Minder neerslag, én warmere temperaturen, waardoor water sneller verdampt, maken dat er in tijdens het groeiseizoen in de bodem minder water beschikbaar is voor planten. En tijdens de periode dat de plant in winterrust is, is er vaak dan weer te veel water. Verwarrend voor planten! Zij moeten zich dus tijdens de zomerperiode aanpassen aan droge omstandigheden, en tijdens de winterperiode aan natte. Niet elke plantensoort is hier even flexibel in.
Het grondwater staat vaak te laag
Maar verdroging van een biotoop betekent niet enkel dat er sprake is van minder neerslag tijdens de periode dat planten water nodig hebben. Het heeft er ook mee te maken dat de stand van het ondiepe grondwater verlaagt. Sommige biotopen, zoals natte heide, moerassen, vennen en poelen zijn vaak afhankelijk van een hoge grondwaterstand. Plantensoorten van natte heide en moerassen staan graag permanent met hun wortels in het water, en wanneer het grondwater zakt komen ze in de problemen. Vennen en poelen en waterlopen worden vaak gevoed vanuit het grondwater. Als ze droog vallen doordat het grondwater te laag staat gaan alle typische plantensoorten, larven van libellen, kevers en amfibieën dood.
Dat de stand van het grondwater de voorbije jaren vaak erg laag stond heeft er zeker mee te maken dat het tijdens het groeiseizoen erg droog geweest is. Maar tijdens de winterperiode valt er vaak wel nog veel regen, en toch wordt dit grondwater dan niet voldoende aangevuld om tijdens het groeiseizoen voldoende buffer te hebben. Hoe komt dat dan?
Droogtrekken van gronden voor landbouw
Landbouwgronden die tijdens het voorjaar nog wat te nat waren om vroeg te kunnen bewerken werden droog getrokken om water sneller af te voeren en zo sneller te kunnen ploegen. In de landbouwpraktijk worden natte percelen sterk gedraineerd om al vroeg in het voorjaar bewerkbaar te zijn. Dat zorgt voor snelle afvoer van water naar beken richting de zee, waardoor het verloren is. Water zou net langer in de bodem moeten kunnen blijven om zo het grondwater terug aan te vullen. Echt natte gebieden gebruiken voor landbouwdoeleinden of bebouwing is niet meer van deze tijd. Deze gronden zouden moeten gebruikt worden als waterbuffer én als reservoirs van koolstof
Droogtrekken van laaggelegen gebieden voor bebouwing
Laaggelegen gebieden waar men een nieuwe stads- of dorpswijk wou bouwen werden eveneens ontwaterd.
Rechttrekken van rivieren en beken
Waterlopen werden recht getrokken door meanders af te snijden, en ze werden bovendien verdiept en in keurslijven van dijken gestoken. Onze rivieren en beken die vroeger losjes doorheen het landschap meanderden zijn nu sterk verkort (door ze recht te trekken), waardoor ze minder goed in staat zijn om veel water op te vangen bij hevige neerslag.
Meer beton en asfalt
Verder hebben we in het sterk verstedelijkte Vlaanderen ook veel asfalt en andere verharde oppervlakken, waardoor regenwater onvoldoende in de bodem kan insijpelen en snel richting riolering gevoerd wordt. Bovendien putten we veel water uit de grondwaterlagen voor gebruik in landbouw en voor drinkwatervoorziening. Het gevolg van al deze ingrepen en activiteiten is dat het peil van het grondwater zakt en dus ook dat van de waterlopen.
Al deze ingrepen zorgen er nu voor dat water te veel en veel te snel wordt afgevoerd naar riolen, beken en rivieren richting zee en niet wordt vastgehouden in de bodem.
Met al deze ingrepen uit het verleden is men nu helemaal niet meer zo blij. De klimatologische omstandigheden zijn veranderd waardoor landbouwers nu geconfronteerd worden met extreme droogte tijdens de zomer. In laaggelegen gebieden, waar eigenlijk in het verleden niet zou mogen gebouwd zijn, komen regelmatig overstromingen voor. Nog altijd worden vergunningen verleend om te bouwen in gebieden die overstromingsgevoelig zijn. Maar ook in andere regio’s kunnen overstromingen optreden. Denk maar aan de periode van 13 tot 15 juli 2021 waar de oostelijke helft van ons land te maken kreeg met bijzonder hoge neerslaghoeveelheden die zware overstromingen veroorzaakten, het instorten van huizen en een hoge dodentol.
Wat kunnen we doen?
Onze landschappen moeten dus klimaatrobuuster worden. Dat wil zeggen dat ze weerbaar moeten worden aan zowel grote droogte als hevige neerslag, en in onze steden en landbouwgronden moet water terug langzaam in de grond kunnen dringen. Ontharding is aan de orde in verstedelijkt gebied, minder drainage en beter vasthouden van water door meer organisch materiaal in de bodem te brengen in landbouwgebied.
Daar wordt momenteel werk van gemaakt door de Vlaamse Milieumaatschappij en in het kader van het SIGMA-plan en de Blue Deal van de Vlaamse Regering. Waterlopen worden terug in hun natuurlijke toestand gebracht, er worden overstromingsgebieden aangelegd, waar er voldoende ruimte is mag de waterloop zich terug op een spontane manier ontwikkelen. Er wordt eveneens ingezet op onthardingsprojecten, betere en tragere infiltratie van water naar het grondwater, het vasthouden van water en het duurzaam winnen van grondwater. Er is nog veel werk aan de winkel, maar er verandert al heel wat. De realisaties in het kader van het SIGMA-plan zijn daar een mooi voorbeeld van.
