Citeren als: Herlinde Dael, Catherine De Vos en Jan Mertens (2022). Wat is een zorgtuin/therapeutische tuin? Website Biodivers Zorggroen HOGENT, www.biodiverszorggroen.be of www.biodiverszorggroen.nl, 5p.
Zorgtuin en therapeutische tuin zijn twee begrippen die nauw met elkaar verweven zijn. We leggen in dit artikel uit wat beide betekenen, gaan dieper in op nog andere termen die gebruikt worden met betrekking tot zorg en tuinen en leggen uit wat de kenmerken zijn van een zorgtuin/therapeutische tuin.
Zorgtuin of therapeutische tuin?
Een zorgtuin is een tuin die zorg ondersteunt. Dat wil zeggen dat een zorgtuin een aanvulling is om herstel te versnellen of alleszins probeert negatieve stimuli te verzachten. Verder is het de tuin die sociale ondersteuning biedt of versterkt, die fysiek niet schadelijk is, maar eerder een heilzame taak heeft zoals het verzekeren van gezonde lucht of het stimuleren van beweging. Het is een doordachte tuin die dynamisch en natuurlijk is en die tracht te beantwoorden aan wat goed is voor de mens (Natuur&mens, 2022). Een zorgtuin maakt niet noodzakelijkerwijs deel uit van een voorziening, maar kan uiteraard goed passen bij het programma van zorgvoorzieningen, zoals woonzorgcentra, ziekenhuizen, revalidatiecentra, dagcentra voor mensen met een beperking, enz.
Een therapeutische tuin is een zorgtuin met ‘zorg op maat’. Ze biedt ook fysieke, sociale of psychische voordelen aan een bepaalde groep mensen. Meestal zijn dit zorgvragers, maar het kunnen ook mensen zijn die baat hebben bij een specifiek voordeel dat natuur hen kan bieden (Natuur&mens, 2022).
De American Horticultural Therapy Association (AHTA, 2021) omschrijft een therapeutische tuin als volgt: Een therapeutische tuin is een door planten gedomineerde omgeving die doelbewust is ontworpen om de interactie met de helende elementen van de natuur te vergemakkelijken. Interacties kunnen passief of actief zijn, afhankelijk van het tuinontwerp en de behoeften van de gebruikers.
Terra Therapeutica (2021) geeft nog een andere definitie die de zorg op maat goed weergeeft: Een therapeutische tuin is ingericht met het oog op het bereiken van welbepaalde doelstellingen voor mensen met een zorgnood. Het ontwerp is een participatief proces waarbij de tuinarchitect de wensen en de verwachtingen van de zorgvoorziening vertaalt in een tuinontwerp en beplantingsplan dat beantwoordt aan de vereisten van een therapeutische tuin.
De inrichting en het gebruik van de zorgtuin zijn speciaal gericht op kwetsbare groepen.
Afhankelijk van het doel en de doelgroep van de tuin kan er bijvoorbeeld sprake zijn van een helende tuin, een belevingstuin, een revalidatietuin, of combinaties daarvan (AHTA, 2021):
Een helende tuin of ‘healing garden’ kan ingericht zijn met het oog op het bereiken van welbepaalde doelen voor een bepaalde doelgroep, maar ze kunnen zich ook richten zich op een algemeen publiek met als doel recreatie en ontspanning. De tuin komt dan ten goede aan de algemene bevolking, de buurt (Terra Therapeutica, 2018). Een ruimer te gebruiken begrip is een ‘healing environment’ wat gedefinieerd wordt als “een omgeving die bijdraagt aan het fysiek, mentaal en sociaal welbevinden van alle gebruikers. Dit zijn zowel zorgvragers of bewoners, maar ook bezoekers en werknemers” (Zorgmagazine, 2019).
Binnen de belevingstuin staat het gebruik van zintuigen en het gericht aanbieden van prikkels centraal. Dit speelt een belangrijke rol bij groenactiviteiten als relaxatie-, meditatie- en waarnemingstraining. Naast het prikkelen van de zintuigen kan een belevingstuin ook rust en geborgenheid bieden.
In een revalidatietuin staat het revalidatieaspect voorop en wordt gewerkt aan concrete doelen in het behandelplan van de cliënt. De tuin is als het ware een verlengstuk van de behandelruimte binnen, waarbij bv. alledaagse elementen gebruikt worden zoals zitbanken, trappen, verschillende ondergronden om mobiliteit te oefenen. Een ander voorbeeld hiervan is de tuin rondom het Revalidatiecentrum van het UZ Gent, waar de moestuin intensief ingezet wordt voor de fysieke revalidatie van de cliënten.
Onder de noemer zorgtuinen kan ook een gemeenschapstuin of community garden vallen. Het is een tuin die vele vormen kan aannemen. Dit kan een tuin in een park zijn, een schooltuin, een deel van een boerderij, … Een gemeenschappelijke tuin brengt mensen samen waardoor dit vaak bij buurtgericht of wijkgerichte zorg past.
Het verbindt een buurt, diverse bevolkingsgroepen, verschillende leeftijdsgroepen, … Er wordt samengewerkt aan een gemeenschappelijk doel en kennis en informatie uitgewisseld. Lekker en gezond voedsel is een eindproduct, maar er zijn heel wat processen die meespelen in het samen tuinieren. Sommige voorzieningen zoals WZC’s (woonzorgcentra) hebben vrijwilligers die meehelpen in hun tuin en serre. Die tuin kan een plaats zijn van samenkomen in een buurtfeest waarbij samen gekookt en gegeten wordt. Deze sociale activiteiten passen in de huidige tendens van herstelgerichte en buurtgerichte zorg.
Onzichtbare zorg is zorg die niet meer afgezonderd, maar geïntegreerd is in het maatschappelijke en stedelijke leven. Een zorg die ingebed is in ons dagelijks bestaan verkrijgt normaliteit, vanzelfsprekendheid en onzichtbaarheid.
Swinnen 2011
Kenmerken van een therapeutische tuin volgens de AHTA
- Zorgvragers, personeel, families van cliënten/patiënten/bewoners en buurtbewoners maken gebruik van de tuin via inbedding ervan in het zorgprogramma en/of via het organiseren van allerhande activiteiten
- De tuinelementen, functies en inrichting zorgen voor een goede toegankelijkheid (bv. via geleidelijk aflopende toegankelijke paden en verhoogde plantbedden) en maken het mogelijk voor de bezoeker om planten te kunnen zien, aanraken of ruiken, om de weelderige tuingroei te ontmoeten op zijn eigen manier, op zijn eigen voorwaarden en zijn eigen tempo.
- Goed gedefinieerde perimeters: de randen van de tuin en zones met een bepaalde functie worden duidelijk afgebakend om er zo de aandacht van de bezoeker op te vestigen
- Er is een overvloed aan planten en interacties tussen mens en plant
- Het vermijden van chemicaliën (bv. herbiciden, meststoffen en insecticiden), het voorzien van schaduw en andere beschermende constructies, de bloeiende planten bieden de gebruiker een veilige, geborgen en comfortabele setting
- Universeel ontwerp: therapeutische tuinen zijn ontworpen voor het welzijn en plezier van zoveel mogelijk mensen. Ze stimuleren dan ook vaak het volledige assortiment zintuigen (visus, gehoor, aanraking, ruiken en proeven) en maken een zo breed mogelijk gamma aan interacties tussen mensen en groen mogelijk.
- De tuin is veelal eenvoudig ingedeeld, wat de herkenbaarheid en oriëntatie verhoogt en zorgt voor meer focus op het belevingsaspect, comfort en de onafhankelijkheid die ervaren wordt.
De tuin als deel van het geheel
Een therapeutische tuin is een duurzame tuin. Dit gaat over het makkelijk onderhouden van de tuin, maar ook over het makkelijk gebruik kunnen maken van de tuin door zorgvragers, zorgverleners, bezoekers, …
Motivatie is cruciaal om de tuin te gebruiken. Het ontwerpen van de zorgtuin is voornamelijk een participatief project wat de motivatie verhoogt.
Vaak werken landschapsontwerpers samen met tuintherapeuten om prachtige ruimtes te creëren die geschikt zijn om een breed scala aan vaardigheden te oefenen. Hoewel deze tuinen ideaal kunnen zijn, zijn succesvolle tuintherapeutische programma’s niet afhankelijk van een uitgebreid tuinontwerp. Evenzo is het onwaarschijnlijk dat een professioneel ontworpen therapeutische tuin zonder een tuintherapeutisch programma zijn volledig potentieel zal bereiken (AHTA, 2021).
Een therapeutische tuin is ingebed in het maatschappelijk leven. Natuurlijk is het openstellen van tuinen niet in alle gevallen haalbaar (bij dementerende zorgvragers bijvoorbeeld kan men ervoor kiezen om een tuin afgesloten houden), maar zorgtuinen – zeker de grotere landschapstuinen – kunnen opengesteld worden voor dagdagelijkse wandelaars en fietsers, of kinderen en adolescenten een veilige doorsteek bieden om naar school te wandelen of fietsen. Zo maakt een zorgtuin ook op de een of andere manier deel uit van de buurt en worden sociale interacties met de omgeving mogelijk gemaakt. De tuin moet dan op een dusdanige manier ontworpen worden dat dergelijke ontmoetingen aangemoedigd worden, en interactie tussen generaties gestimuleerd wordt.
Biodivers zorggroen
Binnen deze website gaan we nog een stap verder. Deze website draait niet rond zorgtuinen, maar om biodiverse zorgtuinen, die tegelijkertijd zorg dragen voor de biodiversiteit én de biodiversiteit gebruiken in de therapie. Zie hiervoor ons artikel ‘Wat is een biodiverse zorgtuin‘.
Via tuintherapie , waarbij gebruik gemaakt wordt van groenactiviteiten (activiteiten in en/of met het groen en de natuur), bevordert de tuin het mentale, fysieke en sociale welzijn en de gezondheid van gebruikers ervan. In het deel inspiratie op deze website vind je een uitgebreide waaier aan activiteiten die daarbij kunnen helpen.
We definieerden bovendien verschillende ontwerpkwaliteiten voor het ontwerpen van zo’n biodiverse zorgtuin. Zie hiervoor ons artikel ‘Ontwerpkwaliteiten van biodivers zorggroen‘.
Meer weten?
American Horticultural Therapy Association. (2021). Definitions and positions. Geraadpleegd op 3 december 2021, van https://www.ahta.org/ahta-definitions-and-positions
American Horticultural Therapy Association. (2021). Therapeutic garden characteristics. Geraadpleegd op 15 december 2021, van https://www.ahta.org/assets/docs/therapeuticgardencharacteristics_ahtareprintpermission.pdf
Swinnen, P. (2011). Onzichtbare zorg. Geraadpleegd op 4 december 2021, van https://www.vlaamsbouwmeester.be/sites/default/files/uploads/7%20Onzichtbaarheidsfactoren.pdf
Terra Therapeutica (2018). Praktijkboek tuintherapie: betekenisvolle groenactiviteiten in de ouderenzorg. Politea
Terra Therapeutica (2021). Therapeutische tuinen. Geraadpleegd op 22 december 2021, van http://terra-therapeutica.be/?page_id=1938
Zorgmagazine (2019, 12 november). Healing environment. Zorgmagazine. Geraadpleegd op 14 januari 2022, van https://zorgmagazine.be/healing-environment-is-meerwaarde-voor-zorgsector/
Natuur & mens (2022). Zorgnatuur of therapeutische tuin. Geraadpleegd op 29 maart 2022, van http://www.natuurenmens.be/concepten/zorgnatuur-of-therapeutische-tuin/#more-4438